صنعت پتروشیمی چیست ؟

واژه‌ی پتروشیمی از دو کلمه پترول و شیمی ترکیب شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است . به طور کلی می توان این گونه بیان کرد که بخشی از صنایع شیمیایی است که فرآورده های شیمیایی را از مواد خام حاصل از نفت یا گازطبیعی تولید می‌کند. البته برخی از ترکیبات شیمیایی ساخته شده از نفت نیز از سایر سوخت های فسیلی مانند ذغال سنگ یا گاز طبیعی یا منابع تجدید پذیر مانند میوه خرما ، ذرت یا نیشکر به دست می آید.

امروزه صنعت پتروشیمی یکی از ارکان و اولویت های اصلی صنعت نفت در زنجیره تولید و موتور محرک توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور به شمار می آید و نقش مهمی را در تولید نا خالص ملی ایفا می کند . سرعت پیشرفت در صنعت پتروشیمی به گونه ای رو به افزایش است که علاوه بر کاهش خام فروشی باعث ارزش افزوده در اقتصاد ، ثروت آفرینی و اشتغال زایی فراوان شده است .

صنعت پتروشیمی یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی کشور محسوب می شود به همین دلیل این صنعت جزو موتور های محرک اصلی تولید ناخالص ملی نیز می باشد . تحولاتی که در راستای ارتقا موقعیت صنعت پتروشیمی کشور اتفاق افتاد علاوه بر کاهش خام فروشی ، افزاش ارزش افزوده مضاعف اقتصادی به ثروت آفرینی و اشتغال زایی نیز منجر شد .

رونق صنعت پتروشیمی در ایران به 50 سال پیش یعنی سال 1330 خورشیدی باز می گردد در اواخر دهه 30 به منظور گسترش صنعت پتروشیمی در کشور حکومت وقت سیاست راه اندازی بنگاه شمیایی کشور را اتخاذ و در این راستا کارخانه کود شیمیایی مرو دشت فارس را در سال 1337 احداث کرد . از آنجایی که رشد صنعت پتروشیمی وابسته به گسترش و فرایند های تخصصی تری بود در بازه زمانی کوتاه مدتی تغییرات مشهودی در راستای ایجاد سازمان هایی برای توسعه و هدایت صنعت پتروشیمی شکل گرفت .

پس از شکل گیری نسبی صنعت پتروشیمی در سال 1342 شرکت ملی نفت ایران تاسیس و تمام فعالیت های مرتبط با توسعه صنایع پتروشیمی تحت پوشش و حمایت دولت در این شرکت متمرکز شد .

اهمیت و ویژگی های صنعت پتروشیمی

توجه بسیار کشورها به صنعت پتروشیمی در چند دهه گذشته سبب گسترش این صنعت در اقصی نقاط جهان شده تا آنجا که در حال حاضر این صنعت پس از صنایع غذایی و خودرو سازی سومین صنعت برگ جهان محسوب می شود . ایران جزو دسته کشورهایی است که به دلیل دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان درصد زیادی از درآمد خود را از طریق منایع نفتی و گازی خود تامین می کند . سیاست گذاران صنعت پتروشیمی کشور بر این باورند که تا پایان دهه جاری می توانند 14 درصد از بازار جهانی پتروشیمی را در دست بگیرند و ظرفیت تولیدات پتروشیمی خود را به 23 میلیون تن در سال افزایش دهد .

طیف گسترده ای از محصولات صنعت پتروشیمی مطابق با دسته بندی کدهای isic به شرح 2320 ، 2411 ، 2412 و 2421 قرار می گیرند . صنعت پتروشیمی در واقع قسمتی از صنایع شیمیایی است که سبب تولید فراورده های خام حاصل از نفت یا گاز طبیعی می شود . قرن بیستم نقطه آغاز نیاز بشری به نفت خام و گاز به عنوان ماده اولیه برای تولید بسیاری از مواد مورد نیاز ، حیاتی و روز افزون انسان است .

صنعت پتروشیمی تامین کننده اصلی مصارف صنایعی مانند برق ، شیمیایی ، نساجی ، پزشکی ، لوازم خانگی ، غذایی و … محسوب می شود . یکی از خصایل جالب توجه صنعت پتروشیمی ارزش افزوده نسبتا بالای آن است ؛ ارزش افزوده بدان معناست که با اعمال تغییرات فیزیکی و شیمیایی بر روی هیدرو کربن های نفتی و گازی می توان ارزش محصول رو 10 الی 15 درصد افزایش داد .

صنعت پتروشیمی یکی از صنایع حائز اهمیت و پیش رو در راستای تامین مواد اولیه صنایع پایین دستی است . تولید در این صنعت به صورتی است که یک واحد اصلی در بالا دست برای تولید مواد اولیه در نظر گرفته می شود نکته قابل توجه این است که هر چه تولید به بازار مصرف متمایل شود با فرصت های شغلی بیشتر و کم هزینه تری رو به رو خواهیم شد . طبق گزارش های بین المللی معتبر برای ایجاد هر شغل در صنعت پالایش نیازمند حداقل 500 هزار دلار و در صنعت بالا دستی 360 هزار دلار خواهیم بود .

تاریخچه صنعت پتروشیمی در ایران

فرایند گسترش صنعت پتروشیمی در ایران در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1365 خورشیدی اجرا شد نتایج حاصل از این سه پروژه عمرانی به تامین نیاز داخلی کود های شیمیایی ، مواد پایه پتروشیمیایی ، احداث پتروشیمی های متعدد از جمله بندر امام ، فارابی ، خارک ، پازارگاد ، اهواز ، رازی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز ختم شد .

جنگ تحمیلی 8 ساله ایران با عراق توسعه صنعت پتروشیمی ایران را با رکود مواجه کرد به همین دلیل پروژه توسعه پتروشیمی شیراز به پایان رسید اما طرح احداث پتروشیمی بندر امام متوقف شد . پس از پایان جنگ تحمیلی طرح بازسازی مجتمع های آسیب دیده به دلیل جنگ تا سال 1373 ادامه یافت و بهره برداری از برخی از طرح های اساسی مانند پتروشیمی اصفهان ، اراک و تکمیل پروژه بندر امام در این زمان صورت گرفت .

توسعه صادرات ، خصوصی سازی ، سود در برنامه ها و سیاست های اتخاذ شده در پنج ساله دوم یعنی سال 1374 تا 1378 خورشیدی از دیگر مراحل توسعه پتروشیمی در ایران بود که اهدافی چون استفاده بهینه از ظرفیت های موجود ، ایجاد ظرفیت های تولیدی جدید و توجه ویژه به تحقیق و توسعه را دنبال می کرد .

هدف اصلی سیاست گذاران کشور فروش 20 میلیارد دلار از محصولات پتروشیمی تا پایان پنجمین برنامه توسعه اقتصادی صنعت پتروشیمی بود و با اینکه بسیاری از برنامه جهت تحقق این اهداف عملی شد اما فشار تحریم ها از اواسط ده 80 شمسی و چالش های داخلی صنعت پتروشیمی مانند نحوه خصوصی سازی ، قسمت خوراک و مسائلی از این قبیل فرایند توسعه صنعت پتروشیمی را روز به روز کند تر و اتفاقی سخت تر بدل کرد .

علت نامگذاری روز پتروشیمی

در تیر ماه سال 1392 شمسی شورای عومی کشور 8 دی ماه را به عنوان روز صنعت پتروشیمی انتخاب و ثبت کرد که اتفاقی بی سابقه پس از ملی شدن صنعت نفت به شمار می آید . ایده اختصاص روزی با نام صتعت پتروشیمی به زمانی بر می گردد که یکی از کارشناسان با سابقه این شرکت مقاله ای در این زمینه ارائه و عنوان خود را در روزنامه چاپ کرد .

صنعت پتروشیمی ، اهمیت و ویژگی های آن

صنعت شیمیایی از جمله صنایع مطرح در چند دهه گذشته به شمار می آید که توجه خاص کشورها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان شده است و در حال حاضر این صنعت پس از صنایع غذایی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب می‌شود.

کشورمان نیز به ‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکننده نفت جهان و با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، ۸۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کند و امیدوار است تا پایان دهه جاری در بازار جهانی پتروشیمی جایگاه خوبی را به دست بیاورد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

از مهمترین ویژگی های صنعت پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالای آن است. این گونه که با واکنش های شیمیایی و فیزیکی بر روی هیدروکربورهای نفتی و گازی می‌توان ارزش محصول را به میزان قابل توجهی افزایش داد. از ویژگی های دیگر این صنعت، فراوانی محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی آن است که از نظر اشتغال زایی و کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی، نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.

تولید محصولات پتروشیمی به گونه‌ای است که یک واحد اصلی در بالا دست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مانند واحد الفین که با تولید اتیلن و پروپیل نیاز واحدهای پلی‌اتیلن و پروپیل را تأمین می‌کند. در صنایع وابسته به نفت هر چه به طرف محصولات نزدیک به بازار مصرف متمایل شویم با فرصت‌های شغلی بیشتر و کم هزینه تر روبرو هستیم .

خوراک و محصولات اولیه پتروشیمی

صنعت پتروشیمی بر حسب نوع محصولی که تولید می‌کنند از دو نوع خوراک گازی و مایع تغذیه می‌کنند . هشت ماده اتیلن ، پروپیلن ، بوتادین ، متانول، بنزن ، تولوئن ، زایلن ، آمونیاک به عنوان مواد اصلی پایه پتروشیمی‌ها محسوب می‌شوند . مواد پایه صنعت پتروشیمی شامل الفین‌های سبک (اتیلن ، پروپیلن ، بوتیلن) ، آروماتیک‌ها (بنزن ، تولوئن و زایلن) و گاز سنتز (آمونیاک و متانول) می‌باشند .

مواد خوراکی مورد استفاده در صنعت پتروشیمی را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: الفین‌ها، مواد معطر و گروه سوم که شامل گاز سنتز و مواد معدنی است . الفین‌های سبک بیش از 60 درصد سهم تولید از این هشت ماده پایه پتروشیمی را در کل دنیا به خود اختصاص داده‌اند .

واحدهای تولیدی که الفین سبک (اتیلن، پروپیلن و در ادامه زنجیره تولید انواع پلی اتیلن و پلی پروپیلن) محصول اصلی آنها به شمار می رود، عمدتاً از گاز اتان و فرآورده‌های نفتی مایع (نفتا ، پروپان ، بوتان ، رافینیت و …) که در پالایشگاه‌ها تولید می‌شود، استفاده می‌کنند .

در تولید پلی‌اتیلن عمدتا از اتان و در تولید پروپیلن عمدتا از پروپان و در تولید بوتیلن از بوتان استفاده می‌شود . منابع اولیه جهت تولید آروماتیک‌ها میعانات گازی و نفتا می‌باشند. طی فرایندهای تبدیل کاتالیستی و همچنین بنزین پیرولیز تولیدی در واحدهای کراکینگ با بخار پالایشگاه‌ها جهت تولید آروماتیک‌ها استفاده می‌شوند. منابع اولیه جهت تولید گاز سنتز نیز عمدتا گاز متان و زغال سنگ می‌باشد .

محصولات صنعت پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم کرد :

محصولات بنیادی مثل اتیلن؛ پروپیلن ؛ گوگرد ؛ بنزین؛ آمونیاک و غیره . ایـن محصولات پایه و اساس محصولات زیاد دیگـر پتروشیمی را تشکیل می دهد .
محصولات میانی كه از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه كارخانه های تولید كننده محصولات نهایی را تشكیل می دهند . مانند پلی كلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و…
محصولات نهایی كه برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به كار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیكی، لاستیك،كود های شیمیایی و غیره . موارد استعمال و اهمیت جهانی محصولات صنعت پتروشیمی امروزه زندگی بدون محصولات پتروشیمی بسیار مشكل است.

در این قسمت موارد استعمال برخی محصولات صنعت پتروشیمی را به طور خلاصه بیان خواهیم کرد.

لوله پلی اتیلن که مقاومت بسیار خوبی نیز دارد، کودهای شیمیایی عامل بسیاری موثری در ازدیاد محصولات کشاورزی جهان می باشند و بدون مصرف آنها به یقین می توان گفت که جمعیت جهانی دچار مضیقه ی شدید غذایی می شود در بعضی کشورها در اثر کشت و زرع طی سال های زیاد ، مواد غذایی زمین تحلیل رفته و اگر زمین با کودهای مناسب تغذیه نشود ، برداشت محصول بسیار کم است .

امروزه پایه و اساس کود شیمیایی را ” ازته و آمونیاک ” تشکیل می دهند. پلاستیک ها در بیشتر احتیاجات عمومی و صنعتی سهم مهمی دارند و رکن اصلی زندگی امروزی را تشکیل می دهند هر یک از پلاستیک ها دارای مشخصاتی است که ممکن است با مشخصات پلاستیک دیگر کاملا فرق داشته باشد .

لاستیک : یکی دیگر از محصولات صنعت پتروشیمی ، لاستیک است که به مقدار زیادی در تهیه تایر وسایل نقلیه به کار می رود ولی موارد استعمال زیاد دیگری نیز از قبیل استفاده در تهیه لوله ،پوشش کابل ، تسمه نقاله و غیره دارد .

الیاف های مصنوعی نیز به علت دارا بودن خواص فیزیکی و شیمیایی مختلف ، موارد استعمال گوناگون دارند . برای مثال نایلون سالها در تهیه جوراب به کار می رفت و بعد در جهت تهیه پوشاک ، پرده ، پارچه های گوناگون و غیره ، مورد استفاده قرار گرفت.

الیاف پلی استر که به نام های داکرون و تریلن نامیده می شوند ؛ حتی از الیاف طبیعی و مصنوعی دیگر نیز قدرت بیشتری دارند مصرف این نوع الیاف به علت داشتن خواص گوناگون مانند چروک نشدن به سرعت زیاد شده است .

الیاف پلی استر به مقدار زیادی در تهیه پارچه ، پرده ، قالی ، تسمه های نقاله ، طناب و غیره مورد استفاده قرار می گیرد . مواد پاک کننده نیز به مقدار زیادی چه در صنعت و چه در مصارف خانگی جایگزین صابون شده است . این مواد نه تنها جهت شست و شو به کار می روند ، بلکه خاصیت میکروب کشی نیز دارد .

علاوه بر آن چه گفته شد ، مواد صنعت پتروشیمی موارد استعمال متعدد دیگری نیز دارند. مواد سمی مانند حشره کش ها ، حلال ها ، مواد ضد انفجار ، مواد رنگی ، چسب های نواری و مایع ، برچسب های کاغذی و صنعتی ، انواع رنگهای ساختمانی ، اسیدهای گوناگون برای آب کاری فلزات ، آب کاری پلاستیک ها ، چربی زدایی ، پاک کننده ها و اسیدهای مورد استفاده در آزمایشگاه ها ، گاز کلر برای تصفیه ی آب آشامیدنی ، گاز کربنیک برای نوشابه سازی و آتش نشانی ، گوگرد و دوده های صنعتی برای لاستیک سازی ، انواع تینر ، استن و بسیاری فرآورده های دیگر، همه از محصولات صنعت پتروشیمی هستند.

نحوه رساندن فرآورده های نفتی پس از ساخت فرآورده های حاصله از نفت به خریداران ‚ گام پیچیده بعدی خواهد بود . روغن موتور ‚موم ‚ وسائل جلاكاری ‚بسیاری از داروها و وسائل آرایش همه مواد خام خود را از نفت می گیرند .

صنعت پتروشیمی نیز فرآورده های بیشماری به ما می دهد كه برای صنایع و زندگی روزمره ما ارزش بسیار دارد. فراورده های نفتی معمولا به صورت عمده از پالایشگاه خارج می شوند گر چه بعضی از آنها قبلا در قوطی یا بشكه بسته بندی شده و آماده تحویل به مصرف كننده هستند .

مشتریان عمده ‚ مانند كارخانه های برق یا كارخانه های شیمیایی گاهی سفارشات خود را به وسیله لوله ‚ كامیون ‚ راه آهن یا كشتی مستقیما از پالایشگاه دریافت می دارند. مشتریان كوچكتر عموما احتیاجات خود را از مراكز و انبارهای توزیع كه پایانه یا انبار نامیده می شوند دریافت می دارند. فراورده ها به وسیله كشتی فراورده یا با كامیونهای نفتكش و یا با واگنهای نفتكش راه آهن برای خریداران حمل می شوند .